Iran ile Turkiye arasindaki farklar ve benzerlikler nedir?

İran Türkiye'den daha kadim bir devlet ve uygarlık (ortaya çıkış: antik çağlar), Türkiye İran'dan çok daha yeni ve birçok açıdan da İranî etkiler altında gelişmiş bir Küçük Asya ve Balkan uygarlığı (ortaya çıkış: Ortaçağ). Türkiye bulunduğu coğrafya uyarınca İran'a nazaran Batılı etkilere daha açık ama İran'ın Batı'dan etkilenme açısından Türkiye'den fazla aşağı kalır bir tarafı yok. Türkiye'de Atatürk tarafından yaratılmış bir seküler kültür, seküler rejim ve seküler ideoloji var; İran'da ise sekülerleşme çabası inanılmaz büyüklükte bir fiyaskoyla tersine dönmüş ve seküler kültürü sindiren molla rejimi kurulmuştur. Türkiye'de sekülerizmle gerilim yaşayan, Türkiye'yi pratikte otokrasiyle yöneten ancak sekülerizmi de kabullenmek zorunda kalan İslamist (Sünni) bir kesim bulunuyor; İran'da ise İslamist (Şîa) bir kesim teokratik olan bir rejimin baştan aşağı sahibi ve yerleşik tarzda oligarşik bir formda organize olmuş. Otokratlaşmış günümüz Türkiyesi'nde hükümet yapısı ülkedeki eski demokratik parlamenter gelenekler uyarınca oligarşiden ziyade daha çok geçici süreli makamların paylaşımı ve belirli çıkar grupları şeklinde karakterize olmuş. Türkiye'de tarikatler siyaseten oldukça etkin olsalar da, Atatürkçü cumhuriyet rejiminin varlığı sebebiyle resmi iktidar statüsü kazanamıyor; İran'da ise tarikatler her şeyin üstünde olan dinsel bir klerjiye (molla sınıfına) vücut vermiş ve rejimin birebir kendisi olmuş.

Onun dışında iki ülke de imparatorluk geleneğinden gelir. Bu İran için Pers İmparatorlukları ve diğer Aryanî bürokrasiye sahip İran'da kurulmuş devletler iken bu Türkiye için doğrudan kadim tarihsel Pers devleti de olmak üzere eski Türk Hanlıkları, Arap İslam İmparatorluğu ve Bizans'tır. İki ülkenin de oturmuş bir devlet geleneği vardır. İki ülkenin de halkı oldukça perişan durumlara düşmüş olsa da ülkeleri ve haysiyetleri söz konusu olduğunda oldukça mağrur ve atılgandırlar. İki ülkede otorkasiye (yüce addedilen tek bir liderde çok sayıda yetkinin toplandığı mutlakiyetçi rejimlere) eğilimlidir. İki ülkede de Batı kaynaklı milliyetçilik ideolojisi çok tutmuştur. İki ülkenin de fakirliği ve Batı karşısında nisbi zayıflığından ötürü vakti zamanında güçlü bir komünist siyasi tabanı da meydana gelmiştir. İki ülkenin de siyasi açıdan Batı dünyası doğal düşmanıdır hatta bu vice versa da denebilir Batının doğal düşmanları her zaman için Türkiye, İran, Rusya gibi güçlü "doğulu" devletlerdir. Ancak milletlerarası ilişkilerde dengeler elbette mutlak şekilde çizilmez, sözgelimi Türkiye İran'a karşı Batı'dan faydalanabilir ya da İran Türkiye'ye karşı Batı'ya kayabilir. Bunlar çok olağandır özellikle denklem içerisinde Rusya gibi İran'dan çok daha Avrupai bir "doğulu" güç sözkonusuysa. İran'ın teokratik ve mezhepçi resmi ideolojisi İran devletinin Batı'yla ilişkilerinde esnek davranmasına engel olmaktadır. Türkiye de Rusya gibi İran'ın aksine daha esnek olabilir. Türkiye'nin şöhreti iyi olmasa da en azından İran için dendiği gibi Türkiye'ye terörist devlet demeye cesaret eden fazla çıkmaz. Buna mukabil İran'a açıkça terörist devlet diyen çoktur. İran'ın Şîa mezhepçisi resmi ideolojisinden ötürü başka ülkelerdeki kitleleri mobilize etme ve yabancı kitlelerden destek alma gücü hükümetleri çok daha değişken ve iç muhalefeti daha güçlü olan Türkiye'ye nazaran daha fazladır. Dolayısıyla İran'ın Ortadoğu coğrafyasında Şia Hilali denen bir etki alanı vardır. Türkiye'nin etkisi daha kısıtlı olduğu gibi Osmanlı'nın Ortadoğu Arap alemindeki yüzyıllar süren hakimiyetinden ötürü Araplar Türkiye'yi fazla sevmemektedir. Onların gözünde Türkiye Araplara boyunduruk takmış bir ülkenin devamıdır ve eline geçen ilk fırsatta aynısını yapmaktan (yani Ortadoğu Araplarına siyasi olarak hükmetmekten) çekinmeyecektir. Araplar (Şia olmayanları) İran'dan ise mezhebinden ötürü nefret ederler; ayrıca kadim Pers uygarlığı ve edebiyatını kendi uygarlık geçmişlerine dişli bir rakip olarak görürler.

Ufak anekdotlar; eski hükümdarlarımızın bizzat padişah unvanı İran'dan gelir. Selçuklu sultanlarının isimleri genellikle Aryan'dır. Türk Divan edebiyatı Fars edebiyatından yola çıkar. Osmanlıca'da bir sürü Farsça kelime ve Farsça imla kuralları bulunur. Selçuklu mimarisinde İran etkisi vardır. Türkiye'ye bunun gibi sebeplerle Persio Türk Müslüman bir yakındoğu uygarlığı demekte bir sakınca bulunmaz. İran ile kültürel açıdan o denli can ciğer sayılırız, ki İran'da kurulmuş Türk devletleri de pek çoktur. Bizim esasında bolca Acem diyarı uzmanına ihtiyacımız vardır.